Ο ίδιος όμως σημειώνει σεμνά σε συνεντεύξεις του ότι δεν είναι ο εφευρέτης αυτών των ουσιών αλλά ο ανασυνθέτης τους: «Η ιστορία της ταξόλης πάει πίσω στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος έγραψε σε ένα βιβλίο του ότι ένας από τους αρχηγούς των βαρβάρων, όταν νικήθηκε από τους Ρωμαίους, αυτοκτόνησε πίνοντας τσάι από τα φύλλα ενός δέντρου. Υστερα από 2.000 χρόνια οι επιστήμονες σκέφτηκαν ότι κάτι θα σημαίνει αυτό, απομόνωσαν την ουσία από το δέντρο αυτό και βρήκαν την ταξόλη, την οποία προωθούσαν στην κλινική.
Υπήρχε όμως πρόβλημα ποσότητας. Επρεπε να καταστρέψουν ολόκληρα δάση για να πάρουν μια μικρή ποσότητα, η οποία δεν ήταν αρκετή. Προσπαθήσαμε, λοιπόν, διάφορες επιστημονικές ομάδες να τη συνθέσουμε στο εργαστήριο. Εκείνη την εποχή, το 1994, υπήρχαν γύρω στις 15 ομάδες που προσπαθούσαν να συνθέσουν την ταξόλη στο εργαστήριο. Η δική μας ομάδα ήταν η τελευταία που ξεκίνησε την προσπάθεια και μας πήρε δυόμισι-τρία χρόνια για να τη συνθέσουμε και να τη δημοσιεύσουμε πρώτοι». Αντίστοιχη ήταν, είπε, και η ιστορία της ασπιρίνης: «Ξεκίνησε πριν από 3.500 χρόνια, από τον αιγυπτιακό πολιτισμό, και έφθασε στην Ελλάδα με τον Ιπποκράτη. Δηλαδή, γνώριζαν οι αρχαίοι ότι αν μασούσαν φύλλα της μυρτιάς θα έφευγε ο πόνος. Μετά, όταν ωρίμασε η χημεία, οι επιστήμονες έβγαλαν αυτό το συστατικό με αυτές τις ιδιότητες, το άλλαξαν οι χημικοί στο εργαστήριο και καταλήξαμε στην ασπιρίνη».
Την Τρίτη 25 Ιανουαρίου 2012 ο Κυριάκος Νικολάου βρέθηκε στην Αθήνα και μίλησε στον ιστορικό Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός», προσκεκλημένος από την Ενωση Ελλήνων Χημικών. Ευκαιρίας δοθείσης έκλεψα δύο ώρες από τον πολύτιμο χρόνο του για χάρη των αναγνωστών μας.
Φυσιογνωμικά είχα απέναντί μου έναν Ελληνα που σε αλλοτινούς καιρούς ήταν συνηθισμένος: ήπιος και μετρημένος στους τρόπους, γαλήνιο και σίγουρο βλέμμα στα μεγάλα του μάτια, σεμνός και ταπεινός στα λόγια του. Σκέφτηκα να δυναμιτίσω την αταραξία του:
– Είχε ωραία θέα από τον Καραβά; Τόσο άπλετη που σας επέτρεψε να «δείτε» την Καλιφόρνια από τα παιδικά σας χρόνια;
«Ο Καραβάς είναι στην πλαγιά του Πενταδάκτυλου και βλέπει στη θάλασσα της Κυρήνειας. Είχε όντως ωραία θέα, ως την ημέρα που αυτή “γέμισε” από τα τουρκικά αλεξίπτωτα. Εκτοτε, από το 1974, η θέα του χάθηκε για μας. Εγώ, πάντως, είχα ήδη φύγει από το χωριό μου, σε ηλικία 13 χρόνων, για να πάω σε “καλό σχολείο” της Λευκωσίας, το Παγκύπριο Γυμνάσιο. Εκεί γοητεύθηκα από το μάθημα Χημείας του καθηγητή μου και ξεκίνησα για ένα πτυχίο Χημείας στην Αγγλία. Οπότε ο ορίζοντάς μου αρχικά ήταν περιορισμένος, ως το Λονδίνο. Συνέχισα εκεί τις σπουδές μου, μέχρι που πήρα το διδακτορικό μου. Ψάχνοντας για το πού θα κάνω μεταδιδακτορικό, ο ορίζοντας άνοιξε κι άλλο προς τη Δύση και με πήγε στο Πανεπιστήμιο Columbia των ΗΠΑ. H εκεί δουλειά μου τράβηξε την προσοχή ενός φημισμένου καθηγητή του Harvard, του μετέπειτα νομπελίστα E. J. Corey, οπότε πήγα στη Βοστώνη για άλλα τρία χρόνια. Οταν τελείωσα κι εκεί, θέλησα να επιστρέψω στο Λονδίνο – λόγω “έρωτα υπό αναστολή”. Ο Corey όμως με έπεισε να δω τις ευκαιρίες που προσέφερε επαγγελματικά η Αμερική και... η γυναίκα μου ακόμη μου το “χτυπάει” ότι της είχα υποσχεθεί πως θα μέναμε στις ΗΠΑ “μόνο για έναν χρόνο”!».
– Και φτάσατε να γίνετε φημισμένος καθηγητής και υποψήφιος για Νομπέλ... Αλλά πείτε μου σε τι διαφέρει η «συνθετική χημεία» όπου εξειδικευθήκατε από την κλασική χημεία των γυμνασιακών μας χρόνων;
«Η συνθετική χημεία είναι συνάμα επιστήμη και τέχνη που καταγίνεται με το να δημιουργεί μόρια που είτε υπάρχουν είτε όχι στη φύση. Από ένα σχέδιο στο χαρτί ή στον υπολογιστή ο χημικός μπορεί να φτάσει να δομήσει στο εργαστήριό του ένα μόριο που ενδεχομένως έχει μεγάλη αξία για τη φαρμακευτική, την κοσμητική ή όποια άλλη περιοχή. Αυτή τη δυνατότητα αξιοποιούν σήμερα και όλες σχεδόν οι άλλες επιστήμες και τεχνολογίες για να αποκτήσουν υλικά με πρωτόγνωρες ιδιότητες. Οτιδήποτε σας έρχεται στον νου από τα αγαθά γύρω μας, από τα φάρμακα, τα λιπάσματα, τα πλαστικά και τα αεροπλάνα ως τα κινητά τηλέφωνα και τα ρούχα, έχει να κάνει με επιτεύγματα μετατροπής της ύλης από τη συνθετική χημεία».
– Αρα, όταν κοιτάτε μια βιτρίνα με τη σύζυγό σας, εκείνη βλέπει το ρούχο κι εσείς τη σύσταση των υλικών του;
«Ακριβώς. Οι χημικοί έχουμε μια αλλιώτικη ματιά για τον κόσμο, μια ματιά που γεφυρώνει τον μακρόκοσμο με τον μικρόκοσμο. Για παράδειγμα, στο ρόφημά μας όλοι βλέπουμε τους κόκκους της ζάχαρης ή του καφέ, αλλά ο χημικός βλέπει αμέσως τη δομή των μορίων τους. Κι αν πάει στο εργαστηριακό μικροσκόπιό του, μπορεί να “παίξει” με αυτή τους τη δομή και να φτιάξει κάτι άλλο.
Το παιχνίδι με το μικροσκόπιο και τους υπολογιστές είναι κάτι που βλέπω ως κοινό τόπο των επιστημόνων. Επειτα από δύο αιώνες ραγδαίων επιστημονικών ανακαλύψεων για τον μακρόκοσμο, φθάσαμε πια σε μια από κοινού προσπάθεια αποκρυπτογράφησης του μικρόκοσμου και ανασύστασής του μέσω προσομοιώσεων στον υπολογιστή. Εχουμε πλέον υπολογιστική φυσική, υπολογιστική χημεία, υπολογιστική βιολογία...».
– Αυτό το κοινό εργαλείο σχεδιασμού και ανάλυσης, ο υπολογιστής, οδηγεί τελικά σε μια σύγκλιση των βασικών επιστημών;
«Οντως ο υπολογιστής είναι το μέσο σύνδεσης των επιστημών μεταξύ τους. Παλιότερα εργαζόταν ο καθένας απομονωμένος στο πεδίο του, με αποτέλεσμα να μας διαφεύγουν πολλά και να μη συνδυάζουμε τις γνώσεις μας. Κλασικό τέτοιο παράδειγμα είναι το πώς οι χημικοί άφησαν να τους διαφύγει η ανακάλυψη της δομής διπλού έλικα του DNA, παρ' ότι ως πολυμερές ήταν του πεδίου τους. Την ανακάλυψαν ένας βιοφυσικός (Francis Crick) και ένας ορνιθολόγος (James D. Watson) “βλέποντας” στα πειραματικά δεδομένα αυτό που δεν έβλεπαν οι χημικοί. Ανάλογα, άφησαν να τους διαφύγει η πρόσφατη ανακάλυψη της graphene (γραφίνη ή γραφένιο). Και είναι χαρακτηριστικό το ότι ο άνθρωπος που καθόρισε την εξέλιξη της σύγχρονης χημείας, ο νομπελίστας Linus Pauling, ήταν χημικός και φυσικομαθηματικός. Τώρα πια έχουν όλοι αντιληφθεί την αξία της διεπιστημονικότητας καθώς οι έρευνες που γίνονται από συνεργαζόμενους επιστήμονες διαφορετικών τομέων είναι αυτές με τα καλύτερα αποτελέσματα. Η πιο πρόσφατη και εντυπωσιακή υλοποίηση της διεπιστημονικότητας έγινε στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, που έστησε ένα τεράστιο κέντρο ιατρικής έρευνας, το Center for Clinical and Translational Sciences (CCTS), εντάσσοντας στον ίδιο χώρο 140.000 ερευνητές από διάφορα επιστημονικά πεδία! Ωστόσο, δεν μπορούμε να πούμε ότι θα συμπυκνωθούν όλες οι επιστήμες σε μια πανεπιστήμη, διότι το βάθος των επί μέρους γνώσεων είναι τεράστιο και δεν μπορεί να το κατέχει κανείς εξ ολοκλήρου».
– Αν, όμως, όλες οι επί μέρους επιστήμες αποκρυπτογραφούν τη σύσταση του υλικού κόσμου, οι συνθετικές επιστήμες όπως η δική σας είναι αυτές που αποτολμούν να τον ανασυνθέτουν. Υποκαθιστάτε, δηλαδή, έστω και μερικά, κάποιο ρόλο Θεού. Κι αυτό εγείρει μέγιστο θέμα υπευθυνότητας. Μόλις πρόσφατα, π.χ., είδαμε τους εφευρέτες ενός τρόπου ταχείας παρασκευής ιού της γρίπης να «κλειδώνουν» την εργασία τους για να μη γίνει κτήμα τρομοκρατών. Εσείς είχατε αντιμετωπίσει ποτέ τέτοιο δίλημμα;
«Κάποτε, όταν εργαζόμουν με μόρια από ισχυρές τοξίνες, προερχόμενες από σπάνιους μικροοργανισμούς της θάλασσας, έδωσα μια διάλεξη στο Πανεπιστήμιο της Χαβάης. Επειτα από λίγες ημέρες με επισκέφθηκε στέλεχος της CIA που με ρώτησε επισταμένως για το ποιος ενδιαφέρθηκε για την εργασία μου. Ευτυχώς δεν υπήρξε συνέχεια, αλλά τότε συνειδητοποίησα το πόσο εύκολα το επιστημονικό ζητούμενο μπορεί να αποτελέσει στόχο άλλων ενδιαφερόντων. Ιδιαίτερα οι τοξίνες είναι πεδίο μεγάλου ρίσκου: μας είναι απαραίτητες για να καταπολεμήσουμε ασθένειες όπως ο καρκίνος, αλλά ο έλεγχός τους είναι εξόχως σημαντικός τόσο για τις κλινικές παρενέργειες όσο και για άλλου είδους».
– Μιλώντας για τον καρκίνο, υπάρχει στον άμεσο ορίζοντα η προοπτική να γλιτώσουμε από τις τόσο επιβλαβείς ραδιοθεραπείες μέσω φαρμάκων που συνθέτετε;
«Είναι αλήθεια ότι τόσο οι ραδιοθεραπείες όσο και πολλά από τα φάρμακα που ήδη χρησιμοποιούνται είναι αναποτελεσματικά ως και επιβλαβή. Η σύζευξη αντισωμάτων με τοξίνες είναι ένας νέος “Δούρειος Ιππος” που θα μας επιτρέπει να στέλνουμε με ακρίβεια στον καρκινικό στόχο το φάρμακο και αφήνει το περιθώριο ελπίδας για υποκατάσταση όλων των μεθόδων που έχουν παρενέργειες. Ωστόσο βρισκόμαστε ακόμη στο στάδιο επίτευξης σταθερών δεσμών ώστε να μην αποκόπτεται η τοξίνη από το αντίσωμα πρόωρα. Επίσης ο καρκίνος είναι τόσο πολύπλοκος αντίπαλος που δεν θα έλεγα ότι θα νικηθεί πολύ γρήγορα».
– Πέρα από τις παρενέργειες στην υγεία, θα ήθελα να μου πείτε και για τις παρενέργειες που βλέπουμε στην όλη επιστημονική έρευνα: η εξειδίκευση και η ανάγκη χρήσης όλο και ακριβότερου εργαστηριακού εξοπλισμού δείχνουν να έχουν υποτάξει την επιστημονική έρευνα στις πολυεθνικές επιχειρήσεις. Είναι έτσι;
«Αντιλαμβάνομαι απόλυτα αυτό που λέτε. Κάποτε, όταν ξεκίνησα, η Αμερική είχε ενστερνισθεί το όραμα του Κένεντι και η έρευνα χρηματοδοτούνταν αφειδώς και χωρίς περιορισμούς. Την τελευταία δεκαετία, όμως, τα βιομηχανικά λόμπι έχουν κατορθώσει να πείσουν τις κυβερνήσεις – το υπουργείο Υγείας, στην περίπτωσή μας – να δίνουν τη χρηματοδότηση βάσει προσφορών. Οπότε μας ζητούν να τους προδιαγράψουμε την ενδεχόμενη αξιοποίηση του ερευνητικού μας αποτελέσματος και έχουν φθάσει να καθοδηγούν την έρευνά μας βάσει των δικών τους στόχων. Αυτό μας έχει φέρει “στη γωνία” και παλεύουμε κυριολεκτικά για να επιζήσουμε ως ερευνητικά ιδρύματα. Και, δυστυχώς, αυτό έχει γίνει πλέον παγκόσμιο φαινόμενο – το συνάντησα και στην Ευρώπη και στη Σιγκαπούρη».
– Μοιάζει ιστορικό ανέκδοτο το ότι η Αναγέννηση και ο Διαφωτισμός άνθησαν την εποχή που γεννιούνταν τα έθνη-κράτη, αλλά στην εποχή της παγκοσμιοποίησης και της οικονομικής κατάλυσης της εθνικής κυριαρχίας οι επιστήμες καθυποτάσσονται και γίνονται «στρατευμένες» σε επιχειρηματικά συμφέροντα...
«Αυτό το έχω διαπιστώσει και με πειράζει πάρα πολύ. Το όραμα της ελεύθερης αγοράς κατέληξε σε εφιάλτη λόγω ακριβώς της ανεξέλεγκτης απληστίας των πολυεθνικών. Μετά τη μετανάστευση των γραμμών παραγωγής στην Κίνα, τώρα έχουμε το ξερίζωμα των ερευνητικών εργαστηρίων και τη μεταφορά τους εκεί. Και όλα αυτά κοντόθωρα, με γνώμονα το άμεσο κέρδος, χωρίς κανείς τους να νοιάζεται για τους ανθρώπους. Είναι κάτι που δεν αντέχω και δεν κατανοώ πώς δεν αντιλαμβάνονται την καταστροφή που σπέρνουν».
– Εκείνοι μπορεί να αδιαφορούν, αλλά οι επιστήμονες πώς αντιδρούν; Εννοώ, ο κόσμος όλος θα περίμενε από αποδεδειγμένα σοφούς όπως οι νομπελίστες να κάνουν το δικό τους «λόμπι» και να υψώσουν τη δική τους φωνή. Για παράδειγμα, κάποτε ο Οπενχάιμερ είχε ζητήσει να ενταχθούν όλες οι έρευνες για την πυρηνική ενέργεια υπό την προστασία του ΟΗΕ, υπερεθνικά, και δεν τον ακούσαμε. Μήπως τώρα θα έπρεπε να επιτύχουμε κάτι τέτοιο για τις έρευνες στη βιοτεχνολογία, στη γενετική και στη συνθετική χημεία;
«Πραγματικά έτσι είναι, αλλά δυστυχώς, ενώ όλοι θα περιμέναμε από αυτούς να μιλήσουν, δεν το κάνουν. Και έτσι προτάσεις όπως αυτή ακούγονται ακόμη ουτοπικές. Κατά καιρούς έχουν προταθεί και άλλα, αλλά οι πολιτικοί – που προωθούν συμφέροντα άλλων – δεν τους ακούνε. Στην περίπτωσή μου, μου είχε ζητηθεί προ εικοσαετίας να υποβάλω προτάσεις και για την Ελλάδα και για την Κύπρο, αλλά όλα έμειναν στα συρτάρια για λόγους που εκείνοι γνωρίζουν».
– Με βάση όλα τα υπάρχοντα δεδομένα, αν ήσασταν σήμερα στην Ελλάδα γονιός εφήβου, θα τον ωθούσατε να σπουδάσει την επιστήμη σας;
«Εχετε αγγίξει άλλο ένα ευαίσθητο σημείο μου. Ενώ η δική μου γενιά είχε όραμα τις φυσικές επιστήμες, την τελευταία εικοσαετία η αφρόκρεμα των μαθητών ωθείται στον επιχειρηματικό τομέα. Παράδειγμα είναι τα ίδια μου τα παιδιά: έχω δύο γιους που δουλεύουν ήδη στη Wall Street βγάζοντας πολύ περισσότερα λεφτά από τους δικούς μου αποφοίτους. Και έτσι και εκείνοι τώρα “μηχανεύονται” τρόπους για να προσκομίσουν κέρδη στους εργοδότες τους αφήνοντας τους άλλους επιστήμονες στο έλεος της ανομίας της ελεύθερης αγοράς. Στον αντίποδα αυτής της κατάρρευσης στη Δύση, βλέπουμε στην Κίνα να βγαίνουν τώρα εκατοντάδες χιλιάδες επιστήμονες και μηχανικοί κάθε χρόνο. Ειλικρινά δεν ξέρω πού θα καταλήξει αυτό, αλλά αισθάνομαι πως η Ελλάδα δεν θα μπορέσει να ορθοποδήσει αν δεν αποκτήσει ίδιες δυνάμεις. Και αυτό σημαίνει να συνεργασθούν κράτος και επιχειρηματικά κεφάλαια προκειμένου να ξαναστηθεί εγχώρια βιομηχανία και να τη “δέσουν” με την έρευνα στα πανεπιστήμιά μας. Μόνο έτσι μπορούμε να σταθούμε στα πόδια μας».
– Πέρα όμως από βασικά ερωτήματα, όπως το πώς αυτές οι νέες βιομηχανίες θα είναι ανταγωνιστικές έναντι των Κινέζων ή ποια κεφάλαια της ελεύθερης αγοράς θα επένδυαν εδώ, διαβλέπω έναν πιο παρεμβατικό ρόλο του κράτους στην πρότασή σας. Ζητάτε την επιβολή προστατευτισμού, όπως τον ζήτησε πέρυσι και το πρώην αφεντικό της Intel στις ΗΠΑ, ο Andrew Grove;
«Οντως αυτός είναι τώρα ο προβληματισμός και όλοι φοβούνται να μιλήσουν ανοιχτά για να μη “στιγματιστούν”. Εχουμε όμως έναν “οικονομικό καρκίνο” στον πλανήτη και πρέπει να τον καταπολεμήσουμε. Τα γράφει όλα αυτά με εξαιρετικό τρόπο ο καθηγητής του Columbia Jeffrey Sachs στο πρόσφατο βιβλίο του “The Price of Civilization” (“Το τίμημα του πολιτισμού”)».
– Ολοκληρώνοντας θα ήθελα να σας θέσω την εξής ερώτηση: Υπάρχει κάποια σκέψη που σας ταλανίζει, κάτι που να σας κάνει να αμφιβάλλετε για το θεωρητικό υπόβαθρο της επιστήμης σας;
«Πάλι διαβάσατε τη σκέψη μου! Ναι, υπάρχει κάτι που “με τρώει”: είναι το ποια είναι η δύναμη που κάνει τα κύτταρα των έμβιων οργανισμών να έχουν αυτή την εξελικτική ορμή, αυτή τη “συνταγή ανάπτυξης”. Εμείς, όσα και όποια μόρια να συνθέσουμε στο εργαστήριο, δεν καταφέρνουμε να τους εμφυτεύσουμε την έφεση για “επόμενο βήμα”. Τι είναι αυτό που κάνει έναν σπόρο ντομάτας να μεγαλώνει οπωσδήποτε, να γίνεται φυτό με φύλλα και να βγάζει καρπούς; Τι διαφοροποιεί το ζωντανό από το μη ζωντανό; Είναι η κατάλυση, είναι ο δεσμός υδρογόνου; Ανθρακας είναι η πρώτη ύλη των μεν και των δε, αλλά η δύναμη της εξέλιξης είναι ένα καλά φυλαγμένο μυστικό που μου διαφεύγει».
– «Ανθρακας ο θησαυρός», αλλά αν η διαφορά κρύβεται στον μικρόκοσμο του μικρόκοσμου – σε ένα διαφορετικό στροβίλισμα των κβάντων, για παράδειγμα –, τότε δεν μπορείτε να προσεγγίσετε το μυστικό χωρίς κάποια άλλα μαθηματικά. Μήπως νιώθετε ότι σας λείπει η εμβάθυνση και στην επιστήμη του Πυθαγόρα;
«Πραγματικά το αισθάνομαι αυτό: αν είχα καταφέρει να εμβαθύνω εξίσου και στους δύο κλάδους, χημείας και μαθηματικών, θα είχα καταφέρει πολύ περισσότερα. Τα μαθηματικά είναι το κλειδί που ξεκλειδώνει όλες τις επιστήμες!».
Η προσομοίωση στον υπολογιστή επέτρεψε την παρέμβαση του ανθρώπου στον μικρόκοσμο της ύλης και έδωσε κοινό εργαλείο ανάλυσης στις επιστήμες. ΠΟΙΟΣ ΕΙΝΑΙ
Ο καθηγητής Κυριάκος Νικολάου είναι ένας από τους πιο επιφανείς επιστήμονες της οργανικής χημείας διεθνώς. Γεννήθηκε στον Καραβά της Κύπρου το 1946. Σπούδασε Χημεία στο Πανεπιστήμιο του Λονδίνου και αποφοίτησε με «άριστα». Τρία χρόνια μετά την αποφοίτησή του ανακηρύχθηκε διδάκτωρ Χημείας και εργάστηκε στα πανεπιστήμια Columbia και Harvard των ΗΠΑ ως μεταπτυχιακός ερευνητής. Το 1983 διορίστηκε καθηγητής Χημείας στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβανίας, στην έδρα Rhodes -Thompson. Το 1989 διορίστηκε καθηγητής Βιολογίας στο Πανεπιστήμιο του San Diego της Καλιφόρνιας και στο Ερευνητικό Ινστιτούτο Scripps, όπου είναι πρόεδρος του Τμήματος Χημείας, ενώ κατέχει και την καθηγητική θέση Χημικής Βιολογίας Skaggs και την έδρα Darlene Shilley στη Χημεία. Είναι επίσης μέλος της Ακαδημίας των Επιστημών των ΗΠΑ. Εχει δημοσιεύσει περισσότερες από 500 εργασίες, είναι κάτοχος 64 διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας και στο δημοσιευμένο επιστημονικό έργο του υπάρχει ιδιαίτερα μεγάλος αριθμός αναφορών. Η πολυσχιδής ερευνητική πορεία του αριθμεί επίσης 45 διεθνή βραβεία και διακρίσεις, ενώ το 2009 είχε συζητηθεί το όνομά του για το Νομπέλ Ιατρικής.
Τάσος Καφαντάρης
Πηγή: ΤΟ ΒΗΜΑ
No comments:
Post a Comment